Hava seyahati ve uyduların icadından evvel yaşayan insanların haritaları nasıl oluşturduklarını hiç merak ettiniz mi? Kolay yanıt şu: Dünyanın dört bir yanından gelen eski haritacılar, bildikleri ve olduğuna inandıkları toprakların genişliğini göstermek için sanat, keşif, matematiksel maharetler ve bir yığın hayal gücünün bir karışımına güveniyorlardı.
Bu yanıt kimileri için tatmin edici olmayabilir, lakin sahiden de kolay. Günümüzde teknoloji ve bilgi alanındaki yeni anlayış ve gelişmelerin süratli bir biçimde gerçekleşmesine alışkınız, lakin harita imalinin tarihi çok daha yavaş. Eski haritalar, birbirini izleyen gezgin, kaşif, coğrafyacı, matematikçi ve haritacı jenerasyonların eseri. Bu nedenle, birinci çalışmalar birtakım gerçekçi ölçümlere ve tıpkı vakitte pek çok spekülasyona dayanıyordu.
“Bilinen dünyanın” birinci ayrıntılı haritası
“Bilinen dünyanın” birinci ayrıntılı tasvirlerinden biri, Yunanistan’ın yedi bilgesinden biri olarak kabul edilen Anaksimandros tarafından yapıldı. Burada “bilinen dünya” tabirinin altını çiziyoruz, zira Anaksimandros’un dairesel haritası Yunanistan topraklarını (dünyanın merkezinde) ve akabinde Avrupa, Güney Asya ve Kuzey Afrika’nın birtakım kısımlarını gösteriyordu. Anaksimandros için bu kıtalar suyla çevrili bir daire içinde birbirine bağlıydı. Daha da kıymetlisi, dünya düz olarak kabul ediliyordu.
Ancak bu, uzun mühlet tıpkı formda kalmadı. M.Ö. birinci yüzyılda, Yunanlı bir polimat olan Cyrene’li Eratosthenes, İskenderiye Kütüphanesi’nde toplanan kapsamlı araştırma sonuçlarını karşılaştırarak gezegenin etrafını hesaplamayı başardı. Bundan evvel pek çok kişi Dünya’nın yuvarlak olduğuna inanmış olsa da, etrafını nasıl ölçmeye çalıştıklarına dair kayıtlara sahip değiliz, ancak bu örnekte sahibiz.
Eratosthenes’in sistemi kolaydı ve bugün herkes tarafından uygulanabilirdi. Aynı gün içinde iki kentte dikey bir çubuğun oluşturduğu gölgenin uzunluğunu ölçtü. Daha sonra iki kent ortasındaki kuzey-güney uzaklığından, açıları Dünya’nın boyutunu hesaplamasına imkan tanıyan bir oran geliştirdi.
Eratosthenes ayrıyeten yerleri daha yanlışsız bir biçimde tespit etmek için bir yol geliştirdi. Dünyayı modüllere ayıran bir ızgara sistemi kullandı. Ayrıyeten bilinen dünyayı beş iklim bölgesine ayırdı; iki ılıman bölge, kuzeyde ve güneyde iki donmuş bölge ve ekvatoru kapsayan bir orta tropikal bölge. Tüm bu özellikler bir ortaya geldiğinde, dünyanın detaylı bir halde temsil edilmesini sağlayan çok daha sofistike bir harita ortaya çıktı.
Haritalar daha sofistike hale geliyor
Sonraki yüzyıllarda, Romalı ve Yunan harita üretimcileri gezginlerden ve ordulardan bilgi toplamaya devam ettikçe haritalar daha sofistike hale geldi. Ürettikleri ölçüm ve hesap külliyatı Claudius Ptolemy’nin son derece tesirli sekiz ciltlik Geographia‘sını ve onu takip eden haritaları yapmasına imkan sağladı. Batlamyus, çağının en tesirli bilimsel metinlerinden kimilerini yazan bir diğer polimattı ve bunların birçok daha sonraki İslam ve Avrupa alımları tarafından yüzyıllar boyunca kullanıldı.
Batlamyus’un MS 150 civarında derlediği yapıtı de büyük ölçüde eski kaynaklara ve derlenmiş malzemelere dayanıyordu. Fakat onu daha tesirli kılan şey, oburlarının onun tekniklerini taklit edebilmesi için nasıl yaptığını adım adım açıklamış olmasıdır. Ayrıyeten Batlamyus’un Geographia’sı, bildiği tüm yerlerin detaylı koordinatlarıyla doluydu ve bugün hala kullandığımız enlem ve boylam fikrini de o icat etmişti.
…Ve pusula icat ediliyor
Haritacılık ve harita üretimi tarihindeki değerli bir gelişme manyetik pusulaların icadıydı. Manyetizma bilgisi çok daha eski olmasına karşın, navigasyon için kullanılabilecek aygıtlarda kullanılması 13. yüzyıla kadar benimsenmedi. Bunu, gezginlerin limanlar ortasında istikametlerini bulmak için kullandıkları bir denizcilik rehberi olan portolan haritasının oluşturulması izledi. Bu haritalar, merkezi noktalardan uzanan rüzgar gülü çizgileri kullanılarak her açıdan görülebilecek formda tasarlandı.
Zengin ve ayrıntılı bir portolan haritasının kusursuz bir örneği olan Katalan Atlası, Fransa Hükümdarı V. Charles için kartograflar tarafından çeşitli kaynaklardan derlenen bilgilerle oluşturuldu. Haritayı kimin yaptığı tam olarak muhakkak değil, lakin ekseriyetle Mallorcan kartografi okulunun bir kesimi olan Abraham Cresques ve oğlu Jahuda‘ya dayandırılır.
Katalan Atlası hem bir portolan haritası hem de hayal edildiği biçimiyle dünyanın tematik bir gösterimi. Gerçek yerlerin detaylarıyla dolu olmasına karşın, birebir vakitte birçok fantastik özellik de içerir. Bu nedenle, canavarlar, ejderhalar, deniz canavarları ve varsayılan kara kütleleri, oluşturulmasından çok sonra bile birçok haritada görünmeye devam etti.
Bununla birlikte, takip eden yüzyıllar boyunca bir denetim ve uygunlaştırma süreciyle haritalar, uçaklar yahut uydular icat edilmeden bile giderek daha sofistike ve kullanışlı hale geldi. Yalnızca çok uzun vakit aldı.
