Daire, kare ve bunun yanında birçok biçimden oluşan yahut bu şekillerden türetilen geometik desenler; bir ortaya getirilerek, içe içe geçirilerek ve çoğaltılarak çeşitli görünümler oluşturur ve ortaya çıkan bu motifler, İslam sanatının en dikkat çeken ögelerinden biri hale gelmiştir.
Sınırsız desenler oluşturabileceğimizi gösteren bu dizaynlar, bir nevi sanatkarın özgürlüğünün dışa vurumudur ve bu motiflerin tekrarı sonsuz bir büyüme mümkünlüğü ve çeşitlilik sunar.
Kutsal yerlerde insan tasvirleri yapması yasaklanan sanatçı ve zanaatkarlar, yaşadıkları periyotta anında fark edilebilen ve adeta bizleri büyüleyen bir estetik geliştirdiler.
Kusursuz geometrik desenler oluşturmayı nasıl başardıkları epey merak edilen sanatkarlar, yaşadıkları devir içinde kapsamlı bir geometri bilgisine sahipti.
Bu sanatkarların hünerleri, kuramsal bilgiye dayalı değildi ama bir dairenin on iki eşit dilime nasıl bölünebileceğini, iletkiyle o motifin açılarını ölçmeden bilecek bilgi birikimine sahiplerdi. Aslında sanatkarların hayal ettikleri çizimlere ulaşabilmesi için bir cetvel ve pergel kafiydi.
İslam sanat ve mimarisinde desenler ekseriyetle benzersiz bir sıralama ve ahenk içindedir. Birinci bakıldığında göze her ne kadar karışık gelse de bu motifler çoğunlukla tek bir desenin tekrarlanmasından oluşur.
Dönemin sanatkarları, birbiriyle iç içe geçmiş bu süslü desenleri tasarlamak için “girih” adı verilen bir şekil kullanmışlardır. Farsça “düğüm” manasına gelen bu kavram, en kolay tarifiyle, nizamlı ve dizili başlangıç noktalarından yayılan ve bu noktalarda kesişen çizgilerden oluşan geometrik dizaynlardır.
Düzlemi düzgün bir biçimde kaplayan ve tıpkı vakitte farklı biçimlerden oluşan girihler, birinci etapta pergel ve işaretsiz cetvel ismi verilen “çizgilikler” ile oluşturuluyordu.
Bu nedenle biçimler 2, 3, 4 yahut 6 katlı dönel bir simetriyi bir ortaya getiriyordu. Vakit içinde 1200’lü yıllarda bu sanatın ilerlemesiyle girihler, yıldız ve çokgenler formunda 5 ve 10 katlı bir dönel simetriye dönüşmeye başladı. Yeniden bu halleri, pergel ve çizgilik ile oluşturmak mümkündü.
Peki hakkında çok az şey bildiğimiz bu geometrik desenler nasıl oluşturuluyordu?
Tüm geometrik desenlerin başlama noktası tam bir dairedir. Sanatçı, devamında hayal gücüne bağlı olarak çeşitli büyüklüklerde ikincil daireler ekler. Bu daireler ortasında bir bağlantı kurar ve karmaşık desenler meydana getirebilmek için kesitleri düz çizgiyle birleştirir.
Desenin temel biçimini, dairelerin ve çizgilerin birbiriyle kesişme biçimi belirler. Tasarımı yapan, birinci olarak ana dairenin etrafına kaç ikincil daire çizeceğine karar vermelidir. Zira oluşturulan bu motif, modelin hangi kümeye ilişkin olacağını gösterecektir.
Özgün modeller oluşturabilmek için dairenin yanı sıra farklı haller de kullanılabilir.
Kareler yahut dört kenarlı çokgenler, bir daire içine alınmış kareler ve üçgenlerden oluşan yıldız deseni, çok daha fazla kenara sahip olan çokgenler, daireyle birlikte bu motif dizaynlarının temelini oluşturur.
İslam geometrisinin başyapıtlarını oluşturan bu hallerin tasarımında uyum ve istikrar hayli değerlidir.
Tamamıyla düz çizgilerden oluşmuş bir desen eksik sayılır ve bu sebeple motifi oluşturan sanatçı, farklı formlar oluşturabilmek ve bunları belirginleştirebilmek ismine ek şeylere muhtaçlık duyar.
Geleneksel geometrik düzenlemelerin süslenmesine hayli değer gösteren sanatkarlar, çizgisel desenlerdeki zenginliği, çeşitli motifler yahut renk uygulamalarıyla ortaya çıkarır. Çiçekler ve yapraklar, bu bitkisel motiflerin oluşturulmasında yüklü olarak kullanılır.
Bu dizaynlar sadece mescitleri, medreseleri ve sarayları süslemekle kalmayıp, birebir vakitte her çeşitten çok sayıda eşyanın üzerindeki ana dekoratif öge olarak işlenir.
Süs emelli kullanılan kaseler, lavabolar, minber kapılar, plakalar, çeşitli dokumacılık eserleri ve halılar bu geometri sanatının epeyce başarılı ve kusursuz bir biçimde yansıtıldığını gösteren eşyalardan birkaçı.
Oluşturulan desenlerin nasıl yapıldığını anlatan kaynaklar yok denecek kadar az ve bu manada yazılı olarak elimize ulaşmış sırf 5 kaynak bulunmakta.
Öklid düzlem geometrisine ilişkin pervel ve cetvel kullanımının anlatıldığı Vefa el-Buzcani tarafından kaleme alınan yapıtın yanı sıra Topkapı Parşömeni ismiyle bilinen ve 110 farklı deseni içeren bu eser, günümüze ulaşan parşömenler ortasında en başarılısı.
En eskisi 16. yüzyıla ilişkin olmakla birlikte çeşitli periyotlara ilişkin geometrik çizimleri içinde barındıran Taşkent Parşömenleri, günümüzde Victoria-Albert müzesinde koruma edilip Mirza Akbar tarafından oluşturulan geometrik çizimler ve Paris bibliotheque Nationale kütüphanesine kayıtlı iç içe geçen emsal yahut karşılıklı formları içiren bir öbür kitap ise bu sanatın temelini oluşturan eserlerden.
